.

.

.

.

.

.

.

.

Totentanz

William Byrd Vocaal Ensemble

Programma

Toelichting

In heel Europa zijn er op kerkmuren zogenaamde dodendansen te vinden. Allerlei mensen worden erop afgebeeld - van oud tot jong en van arme sloeber tot hoogwaardigheidsbekleder - dansend met de Dood. De moraal: de Dood kan iedereen onverwacht ten dans uitnodigen en dus kun je je leven maar beter goed gebruiken. Schilders gebruikten deze vorm om met bijtende humor de spot te drijven met zelfgenoegzame mensen en om mededogen te tonen met harde werkers en underdogs.

In 1463 schilderde Bernt Notke in een zijkapel van de Marienkirche in Lübeck een Totentanz, die in de achttiende eeuw nog beroemder werd, toen hij vervangen werd door een barokke kopie. Hugo Distler, die sinds 1931 organist was van de Jacobikirche in Lübeck, gebruikte deze dodendans in 1934 als uitgangspunt voor een compositie voor Totensonntag, de laatste zondag van het kerkelijk jaar, waarop in Protestantse kerken de overledenen van het afgelopen jaar herdacht worden. De compositie bestaat uit veertien Spruchmotetten, op teksten uit de Cherubinischer Wandersmann van Angelus Silesius (1624-1677). Met een gesproken dialoog tussen mensen en de Dood vormen ze een eenheid. De dialogen die Distler gebruikte, zijn een modernisering van de onderschriften bij de Lübecker dodendans van de hand van Johannes Klöcking. Tijdens dit concert zullen de dialogen klinken in een Nederlandse bewerking van Jan Rietveld. Als derde onderdeel van het geheel componeerde Distler variaties voor fluit solo over het 17de-eeuwse lied Es ist ein Schnitter heisst der Tod, waarin de Dood wordt gepersonifieerd als een bloemensnijder en de mensen als bloemen.

Het lied Es ist ein Schnitter heisst der Tod is stamt uit de 30-jarige oorlog en is een reactie op oorlogsleed en pestepidemieën. De Nederlandse componist - met Nederlandse-Duitse familie-achtergrond - Julius Röntgen maakte in 1915 een zetting als reactie op het leed van de eerste wereldoorlog. In dat licht is het ook te begrijpen dat de zetting later gepubliceerd werd in een bundel met politieke koorliederen! Voor zijn motetten uit 1924 gebruikte Röntgen drie oud-testamentische teksten en twee teksten uit het apocriefe boek Jezus Sirach, ofwel De wijsheid van Jezus, zoon van Sirach. De tekst van het motet Gleichwie die grünen Blätter uit stamt uit dit boek. In het boek wordt de dood gepresenteerd als iets onvermijdelijks, waarvoor je niet bang hoeft zijn, maar waarop je je wel moet voorbereiden door goed en wijs te leven. Precies de gedachte die ook uit Distlers Totentanz spreekt!

Maarten Luther schreef zijn lied Mitten wir im Leben sind in 1524; het was gebaseerd op de antifoon Media vita in morte sumus (Midden in het leven, zijn wij in de dood) uit de 8ste eeuw. Felix Mendelssohn-Bartholdy maakte voor Totensonntag 1830 een zetting van deze tekst. Aan zijn zus Fanny schreef hij trots: ?Mitten wir im Leben sind is wohl eins der besten Kirchenstücke, die ich gemacht habe, und brummt bös, oder pfeift dunkelblau.?

Tussen twee delen uit de koorcyclus Un soir de Neige van Francis Poulenc op tekst van Paul Eluard hoort nog een miniatuurtje voor fluit solo. Het werd in 1942 door Poulenc gemaakt onder de omineuze titel Un joueur de Fl?te berce les Ruines (een fluitspeler wiegt de ruïnes). In 2000 werd het herontdekt en het vormt nu een welkome aanvulling op het repertoire voor fluit solo.

De Lübecker Totentanz kwam door een bombardement in de tweede wereldoorlog trouwens zelf ook aan zijn einde. Wie een indruk wil krijgen van hoe het er uitgezien moet hebben, moet zich behelpen met zwart-witfoto's uit die tijd, of moet afreizen naar Tallin, waar in de Nicolaïkerk nog een kopie te vinden is. Een compilatie van de foto's wordt tijdens het concert tentoongesteld.

Nico van der Meel.

Top

[Home]